บริเวณที่เป็นที่ตั้งของจังหวัดปทุมธานีในปัจจุบันนี้ เคยมีชุมชนตั้งถิ่นฐานอยู่อาศัยมาแล้วเป็นเวลากว่า 300 ปี นับตั้งแต่สมัยสมเด็จพระนารายณ์มหาราช
แห่งกรุงศรีอยุธยา ในปี พ.ศ. 2202 ได้มีครอบครัวชาวมอญจากเมืองเมาะตะมะอพยพหนีภัยศึกสงครามกับพม่า เข้ามาขอพึ่งพระบรมโพธิสมภาร สมเด็จพระนารายณ์
มหาราชทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้ชาวมอญดังกล่าวไปตั้งบ้านเรือนอยู่ที่บ้านสามโคก ชุมชนสามโคกจึงได้พัฒนาขึ้นมาตามลำดับนับจากนั้นต่อมาในแผ่นดิน
สมเด็จพระเจ้าตากสินมหาราชแห่งกรุงธนบุรี ก็ได้มีชาวมอญอพยพหนีพม่าเข้ามาอีก จึงทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้ไปอาศัยอยู่ร่วมกับชุมชนชาวมอญที่สามโคก
เป็นชุมชนชาวมอญที่มีขนาดใหญ่ขึ้นกระทั่งในรัชสมัยของพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย รัชกาลที่ 2 แห่งกรุงรัตนโกสินทร์ มีกลุ่มชาวมอญจากเมือง
เมาะตะมะอพยพเข้าสู่ประเทศไทยเป็นจำนวนมากอีกครั้งหนึ่ง พระองค์ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้ชาวมอญบางส่วนตั้งบ้านเรือนอยู่ที่บ้านสามโคกอีกเช่นเดียวกัน
ชุมชนบ้านสามโคกจึงเติบโตขยายขนาดขึ้นเรื่อยๆ จนกลายเป็นเมืองสามโคกในเวลาต่อมาในปี พ.ศ. 2358 พระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัยได้เสด็จประพาส
เมืองสามโคก และประทับที่พลับพลาริมแม่น้ำเจ้าพระยาฝั่งซ้าย เยื้องกับเมืองสามโคก ชาวมอญจำนวนมากที่ซาบซึ้งในพระมหากรุณาธิคุณได้พากันนำดอกบัว
ขึ้นทูลเกล้าฯ ถวายราชสักการะ จึงพระราชทานนามเมืองสามโคกใหม่ว่า "เมืองประทุมธานี" อันมีความหมายว่า “เมืองแห่งดอกบัว” นั่นเองต่อมาในปี พ.ศ. 2461 พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ 6 โปรดให้ใช้คำว่า "จังหวัด" แทน "เมือง" และให้เปลี่ยนการเขียนชื่อจังหวัด "ประทุมธานี" เป็น "ปทุมธานี"
และปี พ.ศ. 2475 ในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ 7 ก็ได้โปรดให้ยุบจังหวัดธัญบุรีลง กลายเป็นอำเภอหนึ่งที่ขึ้นกับจังหวัดปทุมธานี
นับแต่นั้นมาจนถึงปัจจุบันจังหวัดปทุมธานีแบ่งเขตการปกครองออกเป็น 7 อำเภอ เช่น อำเภอเมืองปทุมธานี อำเภอคลองหลวง อำเภอธัญบุรี อำเภอลาดหลุมแก้ว
อำเภอลำลูกกา ฯลฯ